Að sparka í liggjandi mann

Í tilefni þeirrar umræðu sem verið hefur um vanda bænda, ritar Margrét Jónsdóttir pistil í Fréttablaðið, þann 31. ágúst, síðastliðinn. Ekki kemur hún með neinar hugmyndir um lausn vandans, vill einfaldlega að bændur taki hann á sig og rúmlega það. Hún vill að beingreiðslum til bænda verði hætt að fulli. Ástæða þessa er að hennar trú er að sauðféð sé að éta upp landið okkar. Auðvitað má Margrét hafa sína trú og auðvitað má hún tjá sig um hana. En að koma með slík skrif núna, þegar bændur standa í ströngu við að leita sér leiða til að lifa af næsta ár, samhliða smalamennskum og réttum og því lítill tími til að svara trúboði Margrétar, er einna helst hægt að líkja við spörkum í liggjandi mann.

Allir vita að trúarbrögð ræna fólk of réttu ráði og ekki dettur mér til hugar að ég geti snúið Margréti og þeim sem henni eru samsinna, til rétts vegar. Nokkur atriði vil ég þó nefna, sem afsanna þessa trú.

 

Veðurfar

Við landnám var hlýrra hér á landi en nú og hafði verið svo um einhverjar aldir á undan. Upp úr 1200 fór að kólna og hélt svo áfram allt fram á tuttugustu öldina. Kaldast var frá sextándu öld og fram undir 1920. Það tímabil gjarnan nefnt litla ísöld. Frá lokum litlu ísaldar til dagsins í dag, hefur hlýnað. Það er ekki liðin ein öld síðan kuldinn hér á landi var svo mikill að hægt var að ganga milli Akraness og Reykjavíkur á ís!

Klárt mál er að meiri gróður var á landinu við landnám, enda við lok hlýtímabils á jörðinni, þó vísindamenn efist um að skógur hafi þakið landið milli fjalls og fjöru. Loftslag hefur mikil áhrif á gróður og því ekki undarlegt að honum hafi hrakað verulega á þeim öldum sem litla ísöld stóð yfir. Nú hefur gróður aukist aftur, samhliða hlýnandi loftslagi. Sem dæmi hefur sjálfsprottinn gróðurþekja, sem telst vera mikil þekja, aukist um 30% frá árinu 2002, á Skeiðarársandi.

Veðurfar er stór áhrifavaldur gróðurfars.

 

Eldgos

Frá landnámi hafa orðið 174 skráð eldgos á Íslandi. Sum stór önnur minni. Mörg þessara gosa hafa valdið miklum skaða á búpeningi og jafnvel fólki. Þar hafa Katla og Hekla verið duglegastar.

Tvö eldgos bera þó af í Íslandssögunni. Það fyrra varð árið 1362, í Hnappafellsjökli og lagði heila sveit í eyði, Litla Hérað. Þessi sveit var blómleg fyrir gos, fjölmenn og fjölbreyttur búskapur. Bar þó hæst mikil kornrækt í þessari blómlegu sveit, enda grasgefin milli fjalls og fjöru. Stór hluti búpenings drapst og fjöldi fólks fórst, í þessu eldgosi.

Þegar þeir sem eftir lifðu sneru til baka, til að byggja bú sín aftur, blasti við þeim auðn, öræfi. Sveitin hefur síðan borið nafnið Öræfasveit og eldfjallið sem eyðileggingunni olli, nafnið Öræfajökull.

Árin 1783-84 geisuðu Skaftáreldar. Þá sögu ættu allir Íslendingar að þekkja. Er þeim lauk, hafði 70% af búpening í landinu fallið og um 20% þjóðarinnar látist. Stór sá á gróðurfari um mest allt land og næst eldunum var hann ekki til

Eldgos er annar áhrifavaldur gróðurfars og saman með kólnandi veðurfari átti gróður hér á landi erfitt uppgangs.

 

Mannfjöldi, bústofn

Byggð var nokkuð fljót að komast á um allt land, efir landnám. Talið að fjöldi landsmanna hafi fljótlega náð einhverjum þúsundum. Lengi framanaf er talið að fjöldinn hafi legið á milli 10 og 20 þúsund manns, sveiflast eftir árferði og hvernig eldar loguðu.

Landnámsmenn fluttu með sér til landsins ær, nautgripi, hross, geitur, svín og hænsni. Nautgripir voru uppistaðan í kjötframleiðslunni, ásamt svínum, en ær voru lítið nýttar til þess, fyrst um sinn. Sauðfjárstofninn var lítill. Þegar tók að kólna varð svínabúskapur nánast útilokaður. Nautgripabúskapur varð erfiðari, en auðveldara var að halda sauðfé. Því jókst hlutur þess í kjötframleiðslu og nautgripir fyrst og fremst nýttir til framleiðslu mjólkur og mjólkurafurða. Talið er að frá Sturlungaöld fram að 19. öld, hafi sauðfé í landinu verið nálægt 50.000 fjár, sveiflast í hlutfalli við fólksfjölda.

Þegar líða tók á 19. öldina fjölgaði fólki og samhliða því búpeningi, þó ekki í sama hlutfalli. Undir lok 19. aldar og fyrstu tvo áratugi þeirrar tuttugustu, voru miklir kuldar, eldgos og fjárfellir. Þetta er talin vera helsta ástæða vesturfaranna. Þá var mannfjöldi í landinu kominn upp í 70.000 og talið að a.m.k. 15 til 20.000 manns hafi flutt búferlum vestur um haf.

Frá 1920 til dagsins í dag, hefur landsmönnum fjölgað mjög hratt, Samhliða því fjölgaði sauðfé í landinu, þó hægar og undir lok áttunda áratugarins náði fjöldi sauðfjár hámarki, um 800.000 fjár. Síðan hefur fé fækkað um rúmlega 40%.

Þegar skoðað er hvernig fjöldi fjár á Íslandi skiptist milli landshluta, kemur í ljós að flest fé er á vestan verðu norðurlandi, en fæst á eystri hluta norðurlands. Kannski finnst einhverjum þetta undarlegt, þar sem gróðurfar finnst vart betra í nokkrum landshluta en vestanverðu norðurlandi og að landfok er vart hægt hægt að finna meira á landinu en einmitt eystri hluta norðurlands. Rétt er að benda á að vestari hluti norðurlands hefur sloppið best gegnum þau 174 eldgos sem orðið hafa frá landnámi og því nær eingöngu þurft að berjast við kuldann á litlu ísöld, meðan eystri hluti norðurlands hefur þurft að glíma við báða þessa vágesti, gegnum aldirnar.

Mikið átak hefur verið unnið í landgræðslu. Þar eiga bændur stærstan heiðurinn, enda verið erfitt að sækja fé í ríkissjóðs til slíkra verka, gegnum tíðina. Það sem ríkið hefur lagt fram er fyrst og fremst stjórnun og utanumhald landgræðslu. Verkin og hráefni hafa bændur að mestu lagt fram og oftast í sjálfboðavinnu og fyrir eigin reikning

Það er ljóst að sauðfé á minnstan þátt í gróðureyðingu, enda fátt fé í landinu allt fram undir síðustu öld. Náttúruöflin spila þar stærstan sess. Auðvitað má einnig segja að koma mannskepnunnar til landsins spili þar eitthvað inní, sér í lagi fyrstu ár byggðar. Sjálfsagt hafa landnámsmenn sótt sér sprek í eldinn og unnið eitthvað timbur. 

Þó er erfitt að fullyrða að gróðurþekja landsins væri meiri, þó landið hefði aldrei byggst.

Athugasemdir

[Bjarni Bjarnason (IP-tala skráð) 4.9.2017 kl. 09:03]

Þetta eru ágætar pælingar. Ég er sammála því að veðurfarið er stærsti orsakavaldurinn í gróðureyðingu. 

Á sumum svæðum væri ástandið þó líklega mun betra ef sauðkindin hefði aldrei til landsins komið, svo sem í kring um Reykjavík og líklega víða á Reykjanesi.  En á hálendinu hefði uppblásturinn orðið nokkuð sá sami hvort sem maður eða sauðkind hefði komið í landið eður ei. 

Rökin um að sauðkindin héldi niðri vexti birkis sem aftur væri nauðsynleg vörn gegn öskukæfingu gróðurs og foks, halda ekki vatni á stórum svæðum hálendisins hvar óvíðast voru skógar þegar landið var numið. 

Sjálfsagt er beit þó óvíða til bóta en þó má benda á að landgræðslufrömuðir í Gunnarsholti græddu upp mela um miðja öldina með sáningu,áburði og beit.  Töldu beitina bæta jarðveginn. (sjá bókina Sáðmenn sandanna). 

Aðferðin var á hinn bóginn ekki talin henta í lausum jarðvegi og auðvitað eigum við Íslendingar til gamalt orðtak yfir þetta þ.e. hófleg beit er hagabót!  ;-) 

[Gunnar Heiðarsson, 4.9.2017 kl. 10:21]

Sæll Bjarni

Það er ekki margt fé í Reykjavík eða á Reykjanesskaganum sjálfum og hefur aldrei verið. Þar eru nokkrir hobbýbændur, engin eiginleg fjárbú, enda Reykjanesskaginn aldrei verið talinn heppilegur til fjárbúskapar. Bændur skapa sér bú eftir landgæðum.

Svo má auðvitað taka umræðuna um hobbýbændur. Hvort þeir eigi yfirleitt að vera á beingreiðslukerfinu. Hvar mörkin milli hobbýbónda og alvöru bónda liggja.

Það er auðvitað klárt mál að sá sem heldur sauðfé í þéttbýli telst hobbýbóndi, sama hversu margt fé hann heldur.

Verra er að skilgreina þá sem búa utan þéttbýlis. Sumir halda sauðfé en stunda aðra vinnu sem aðalstarf. Þeir hljóta að kallast hobbýbændur. Aðrir eru með tiltölulega fátt fé, með öðrum búskap, eru með blandað bú. Erfiðast er að skilgreina þar hvenær hægt er að tala um hobbý eða atvinnu.

Í það minnsta þarf að taka þessa umræðu. Það getur varla talist eðlilegt að þeir sem halda sauðfé á höfuðborgarsvæðinu séu innan beingreiðslna. Á síðasta ári taldist á fjórða hundrað fjár á þessu svæði.

Hófleg beit samfara landgræðslu, eru sannindi sem flestir bændur þekkja og hafa vitað um langa tíð. Enda mestur árangur uppgræðslu þar sem þetta hefur verið tvinnað saman. Friðun lands til uppgræðslu hefur gengið verr og gróður það mun viðkvæmari fyrir veðrum og vindum. Það var fyrst og fremst af þeirri ástæðu, hversu viðkvæm þau svæði voru sem Landgræðslan friðaði og græddi, sem vísindamenn opnuðu augun fyrir þessari staðreynd. Fyrir bændur voru þetta engar uppgötvanir.

Nú eru þessi vísindi kennd um allan heim.

[Gunnar Heiðarsson, 4.9.2017 kl. 10:58]

Mesta ógn við gróður hér á landi er blessuð alaskalúpínan.

Þetta sést betur og betur, nú þegar veður hefur farið hlýnandi. Lúpínan æðir sem aldrei fyrr yfir ógróin sem gróin svæði og eirir engu nema kannski trjám, ef þau standa á traustum grunni. Lággróður og fallegu íslensku blómin mega sín lítils. Þjóðarblómið okkar, Holtasóleyjan, er þar engin undartekning. Allt víkur fyrir lúpínunni.

Við Skeiðarársand var plantað lúpínu fyrir margt löngu síðan. Hún er nú farin að flæða út á sandana og fjöldi manns á hverju ári sem vinnur við að halda henni í skefjum, með litlum árangri. Á öðrum hlutum Skeiðarársand, þar sem lúpína hefur ekki enn yfirtekið, hefur einnig orðið gífurleg breyting á gróðri. Lággróður og blóm þekja nú sífellt stærri hluta sandsins. Svokölluð gróðurþekja,þar sem gróður er talin þekja yfir 50% lands, hefur aukist á þessu svæði um 40% frá aldamótum, án aðkomu mannskepnunnar.

Annað svæði, nær höfuðborginna og gott til skoðunar á eyðileggingarmætti lúpínunnar, er á Hafnarmelum í Melasveit. Um síðustu aldamót var plantað þar nokkrum rótum af lúpínu. Þá hagaði svo til að á svæðinu voru torfur með birkihríslum og melar á milli. Um áratugi hafði verið nokkuð landfok á svæðinu og þessar torfur hopað. Sjáanleg minnkun var þó á landfoki um aldamót.

Nú, tæpum tveim áratugum síðar, hefur lúpínan yfirtekið alla melana þarna og kreppt svo að birkitorfunum að birkið sjálft er að láta undan. Eitthvað á lúpínan þó erfitt með að sá sér móti ríkjandi vindátt, því norðan til í þessum skógi er lítið sem ekkert af henni.

Og þar sést best hversu skaðleg lúpínan er. Rofabörð hafa gróið upp, birkið blómstrar og vex út á melana. Lággróður og blóm eru þar allsráðandi. Ber melur vart sjáanlegur á stórum svæðum. Eftir nokkur ár má gera ráð fyrir að lúpínan hafi náð að koma sér á þetta svæði og drepa allt sem fyrir henni verður.

Því hefur verið haldið fram að lúpínan sé landbætandi, að hún drepist einhverjum árum eftir að henni er plantað og skilji eftir orkuríkt land.

Fyrir um 70 árum var fyrst plantað lúpínu í Skorradal. Síðustu tvo áratugi hefur verið markvisst unnið að slætti á henni þar. Hún lifir enn góðu lífi! Verið getur að sá tími mun einhvertíma koma að lúpínan drepst þar og að eftir verði orkuríkt land. Þess ber þó engin merki ennþá.

Hitt liggur ljóst fyrir að íslenskar smájurtir og blóm munu seint eða aldrei finnast á þeim bletti landsins og sífellt stærra landsvæði er að hljóta sömu örlög.

Kannski mun sá tími koma að við getum einungis séð þjóðarblómið okkar á myndum.

[Bjarni Bjarnason (IP-tala skráð) 5.9.2017 kl. 19:43]

Hef engu við þetta að bæta nema að einhversstaðar á ég stóðmeri í Melasveitinni, verð að hafa augun opin þegar ég næ í hana. ;-)