Vandi landbúnaðar

Vandinn

Það er ljóst að sauðfjárbændur standa frammi fyrir miklum vanda. Sláturleyfishafar hafa boðað miklar verðlækkanir til bænda auk lengingu útborgunar. Fyrir marga bændur mun þetta verða náðarhögg en aðra verulega skerðing. Rekja má þennan vanda til uppsafnaðra byrgða á lambakjöti.

Nú eru byrgðir taldar vera nálægt 1500 tonnum, nánast sem svarar samdrætti í útflutningi. Þann samdrátt má að öllu leyti rekja til aðstæðna sem íslenskum bændum er óviðkomandi, viðskiptaþvingana á Rússland. Hefðu íslenskir stjórnmálamenn ekki samþykkt að taka þátt í þeim þvingunum, væri sennilega kjötskortur nú!

Erlendis tóku stjórnmálamenn upp þá stefnu að styrkja þá aðila, innan sinna landa, sem sköðuðust af þessum viðskiptaþvingunum. Íslenskir stjórnmálamenn hafa annan hugsanahátt, þeir eru viljugir að taka þátt í alls kyns alþjóðlegum skuldbindingum, en skeyta engu um afleiðingarnar fyrir land og þjóð.

Fyrir einungis örfáum árum var mikið rætt um kjötskort í landinu. Verslunin (SVÞ) stóð fremst í þeirri umræðu og nýtti sér hana í sínum eilífa áróðri fyrir frjálsum innflutningi á matvælum. Skorturinn var þó ekki meiri en svo að til voru byrgðir upp á 300 tonn, er sláturtíð hófst. En skaðinn var skeður og misvitrir stjórnmálamenn féllu fyrir málflutningi SVÞ. Slakað var á hömlum á innflutningi á kjöti. Árið 2015 var flutt inn 3000 tonn af kjöti til landsins, eða sem nemur tvöföldu því magni sem nú er sagt vera í frystigeymslum úrvinnslustöðva.

Eðli matvælaframleiðslu er að nokkurn tíma tekur að breyta framleiðslumagni, sérstaklega á þetta við um mjólkur og kjötframleiðslu. Ekki er hægt að skrúfa fyrir júgur kúnna og lömbin fæðast ekki fullvaxta. Því er nauðsynlegt að vera með einhvern "stuðpúða", þ.e. nauðsynlegt að á hverjum tíma sé einhver umframframleiðsla svo hægt sé að taka á utanaðkomandi og óviðráðanlegum uppákomum. Slæmt árferði getur minnkað framleiðsluna eitt árið, meðan gott árferði eykur hana. Hver þessi stuðpúði á nákvæmlega að vera er erfitt að segja til um. Vandinn er að þessu verður ekki stjórnað á skömmum tíma. Tvö til þrjú ár af slæmu árferði myndu sennilega þurrka upp 1500 tonna byrgðir af kjöti.

Ef við viljum vera okkur sjálfbær í matvælaframleiðslu, eins og flestar eða allar þjóðir keppast að, þarf auðvitað að gera ráð fyrir slíkum sveiflum, án þess að bændur sjálfir séu alltaf látnir taka skellinn. Þetta verður að vera á ábyrgð þjóðarinnar.

Þróun og framfarir

Síðustu 30 til 35 ár hefur þróun og framfarir í landbúnaði verið einstakar hér á Íslandi og erfitt að finna aðra atvinnugrein til samanburðar á því sviði. Búum hefur fækkað og þau stækkað. Framleiðsla per grip hefur aukist og gripafjölda fækkað. Framleiðslukostnaður hefur lækkað verulega en mestu skiptir að verð til neytenda hefur lækkað gífurlega, sem hlutfall af launum. Ríkisstyrkir til bænda hafa verið lækkaðir verulega á þessu tímabili.

Öll framþróun er oftast af hinu góða og auðvitað er alltaf gott þegar matvælakostnaður heimila lækkar, sem hlutfall af tekjum. En þessu fylgja auðvitað svört ský. Allir stjórnmálamenn, hvar í flokki sem þeir eru, tala um að halda landinu í byggð. Það er í algerri andstöðu við þá þróun sem orðið hefur í íslenskum landbúnað. Byggð í sumum sveitum hefur þurrkast út á þessu tímabili, aðrar standa á þröskuldi hins búanlega og í flestöllum sveitum hefur orðið veruleg fækkun.

Fyrir 35 árum þótti 300 kinda bú stórbú. Bændur höfðu gott lífsviðurværi af slíkum búum. Í dag er lágmark að vera með 600 vetrarfóðraðar kindur til að lifa af, 800 - 1000 ef staðið er í einhverjum fjárfestingum. Með sama áframhaldi er ekki langt í að þörfin verði hátt í 2000 kindur á bú, svo það geti borið sig þokkalega. Það sjá allir hver áhrif það hefur á byggð í landinu. Fá og stór bú, sem væntanlega myndu safnast í fáar sveitir, mun ekki einungis rýra landið af byggð, heldur einnig geta stuðlað að ofnýtingu á takmörkuðum svæðum, væntanlega næst stæðstu byggðakjörnunum.

Norskir stjórnmálamenn tala einnig um nauðsyn þess að halda landinu í byggð, rétt eins og þeir íslensku. En öfugt við þá misvitru íslensku, láta þeir norsku ekki nægja að tala um hlutina, þeir fylgja þeim eftir. Í Noregi er bændum gert kleyft að lifa góðu lífi af litlum búum, 200 til 250 vetrarfóðruðum kindum. Þetta er gert í nafni byggðarsjónarmiða og þykir eðlilegt þar í landi. Velji menn að vera með stærri bú, er það þeirra ákvörðun, án sérstakrar aðkomu stjórnvalda. Auðvitað er sauðfjárbúskapur í Noregi sem hlutfall af landsframleiðslu lítill, meðan hann er tiltölulega stór hér á landi. Íslenskir stjórnmálamenn verða hins vegar að fara að gera upp við sig hvort þeir vilja halda landinu í byggð eða ekki og temja sinn málflutning og aðgerðir að því.

Afstaða ráðherra

Þegar ríkisstjórn er sett saman er oftast leitast við að velja hæfustu einstaklingana til ráðherrastóls í hverjum málaflokki, þá menn sem mesta og besta þekkingu hafa í hverjum málaflokki fyrir sig.

Því kom mörgum á óvart um síðustu áramót, þegar núverandi ríkisstjórn var kynnt, að íþróttafrömuður sem uppalinn er á mölinni, var kynnt sem ráðherra landbúnaðarmála. Innan þeirra þriggja stjórnmálaflokka sem að ríkisstjórninni stendur eru til þingmenn sem hafa mjög góða og víðtæka þekkingu á landbúnaði og því kannski betur til þess fallnir að stjórna þeim málaflokki. Að hluta má rekja þetta til þess að svokallað kynjasjónarmið var metið hærra en hæfni. Ekki ætla ég að dæma um fyrri störf ráðherra, hvorki á pólitíska sviðinu né í hinu opinbera einkalífi. Þó er ljóst af störfum hennar frá síðustu áramótum, að betra hefði verið fyrir land og þjóð og ekki síst hana sjálfa, ef hún hefði látið vera öll afskipti af pólitík.

Hvað um það, í þeim vanda sem sauðfjárbændur standa frammi fyrir nú, hefur þetta þekkingarleysi ráðherrans á landbúnaði opinberast. Hún er dugleg við að tala um að hagur bænda eigi að vera sem mestur og að stuðla skuli að því að halda landinu í byggð. Verk hennar eru þó í aðra átt, þ.e. það litla sem hún hefur gert. Verslun og þjónusta stendur næst hennar hjarta í verki, þó allir eigi hug hennar í orði.

Ráðherra er dugleg við að ræða málin, en þegar kemur að framkvæmdum fer minna fyrir hennar vilja. Í nokkra mánuði hélt hún uppi samræðu við fulltrúa bænda og kom svo loks með svar sem hægt hefði verið að gefa strax á fyrsta fundi, að engar sértækar ráðstafanir væru í boði. Og enn tönglast hún á því sama, að engin von væri um aðgerð til lausnar bráðavandanum en er tilbúin að ræða framtíðina og einhverja óskilgreinda byltingu á landbúnaðarkerfinu. Lætur sem svo að landbúnaður hér hafi verið í einhverri kyrrstöðu síðustu áratugi!

Lausn vandans

Það er auðvitað engin einföld lausn á þeim vanda sem sauðfjárbændur standa frammi fyrir. Þó er deginum ljósara að þeir geta ekki tekið þann vanda á sig. Eftir 10% lækkun á afurðaverði á síðasta ári er ljóst að þar er ekki lengur borð fyrir báru. Auk þess sem afleiðingar þess að velta vandanum á bændur leiðir til enn meiri vanda. Það eina sem bændur geta gert til að vinna gegn slíkum tekjuskerðingum er að fjölga bústofni!

Kjötvinnslan berst í bökkum. Uppsöfnun byrgða lendir ekki síst á þeim. Þar má þó laga verulega til. Framsetning vara til neytenda hefur batnað mikið undanfarna áratugi og stórátak verið gert á því sviði. Þegar árangur næst fagna sumir, en vandinn er að halda þróuninni áfram. Því miður virðist sem kjötvinnslan hafi stöðvast í sinni þróun, kannski ofmetnast.

Það þarf stundum lítið til að gera mikið. Sú gífurleg fjölgun erlendra ferðamanna sést ekki í sölu lambakjöts, jafnvel þó á boðstólnum sé fyrirtaks hráefni fyrir það fólk sem hér ferðast um landið á eigin vegum. Bara það eitt að setja merkingar á ensku á pakkningarnar gæti aukið söluna, erlent ferðafólk kaupir ekki það sem það veit ekki hvað er. Þá mætti vinnslan einnig huga að því að hafa á boðstólnum fjölbreyttara úrval. Skoða hvernig kjöt er borið fram erlendis, s.s. þykktir sneiða og fjöldi í pakkningu. T.d. er mikið af ferðamönnum sem hingað koma frá Bandaríkjunum. Þar þekkjast ekki þunnar grillsneiðar, þeir vilja þær þykkar. Svona smávægilegar breytingar kosta nánast ekki neitt En hugsanlega gæti árangurinn orðið nokkur. Þetta eitt og sér leysir þó ekki vandann og alls ekki þann bráðavanda sem nú steðjar að. Þetta gæti hugsanlega minnkað hann eitthvað. Veitingahús vítt og breytt um landið hafa heldur ekki verið nægjanlega dugleg að bjóða lambakjötið. Þar er hellst að finna hangikjöt og stórsteikur, sem er auðvitað ágætt, en margt má þar bæta og auka söluna. Það er fullkomlega ljóst að flestir ferðamenn koma ekki hingað til lands til að metta einungis augum, þeir vilja einnig kynnast dásemdum fæðunnar.

Verslunin er eini hlekkurinn á matvælakeðjunni sem virðist fitna. Það er með ólíkindum að verslun, sem gerir það eitt að taka við matvælum frá vinnslustöðvum, selja þau og skila síðan til baka því sem ekki selst, skuli fá svipaða krónutölu fyrir hvert kíló og bóndinn, sem leggur alla sína vinni í að lágmarki 18 mánuði til að framleiða það kíló. Það er eitthvað verulega skakkt við þetta. Við vitum í dag að verslunin hefur svínað á neytendum undanfarna áratugi. Þar hafa engar hömlur verið á. Það er með ólíkindum að til hafi þurft erlenda verslunarkeðju til að opinbera þetta. Hvar er samkeppniseftirlitið? Er það svo upptekið við að fylgjast með því hvort vinnslustöðvar í landbúnaði sé að fara að lögum ? Er verslunin bara stykk frí í augum eftirlitsins?

Umframframleiðsla í landbúnaði er eitthvað sem nauðsynlegt er að hafa, svo landið geti talist sjálfbært í matvælaframleiðslu. Þetta er eitthvað sem aðrar þjóðir skilja, en einhverra hluta vegna virðast Íslendingar ekki skilja þessa einföldu staðreynd. Hugsanabreytingu þarf, það þarf að nást sátt um þetta, svona sátt eins og allar siðaðar þjóðir hafa náð. Þetta kallar auðvitað á að stjórnvöld séu tilbúin að fjármagna einhvern hluta þeirrar umframframleiðslu, svona rétt eins og aðrar þjóðir gera. Á þessu þurfa auðvitað að vera takmarkanir.

Það vekur ugg að hlusta á forsvarsmenn bændastéttarinnar tjá sig um vanda sauðfjárframleiðslunnar. Gamaldags hugsun, eins og útflutningskylda og úreldingarstyrkir eru þar efst á blaði. Þetta er ekki lausn vandans, heldur mun auka hann verulega. Verði ekkert að gert er ljóst að mikil úrelding verður í sauðfjárbúskap, margir munu leggja upp laupana. Það mun skapa enn meira offramboð á kjöti. Það sama á við um úreldingarstyrki. Sá vandi mun síðan fylgja sauðfjárframleiðslunni um einhver ár, jafnvel áratug. Útflutningsskylda er einhver óskiljanleg aðgerð. Það á að selja það kjöt úr landi sem selst, á viðunnandi verði. Þar má vissulega taka til hendinni og bændaforustan kannski ekki staðið sig sem skyldi í því. Hvers vegna í ósköpunum er verið að leggja áherslu á sölu lambakjöts í miðborg New York? Flestir þar sem einhverja peninga hafa nærast á matsölustöðum. Við þurfum einnig að átta okkur á því að stórir markaðir eru kannski ekki það sem þarf. Þar getur eftirspurn hæglega verið fljót að fara yfir framleiðslugetu og ef eftirspurn er ekki sinnt er mikil hætta á að viðkomandi markaður lokist. Við eigum að leita að smærri mörkuðum, í þeim löndum sem lambakjötsneysla er þekkt. Ekki reyna það ómögulega, heldur leggja áherslu á það sem er gerlegt. Markaðir fyrir íslenskt lambakjöt er klárlega fyrir hendi, þarf bara að vinna skipulegar að því að finna þá. Það er auðvitað meira spennandi fyrir sölufulltrúana að ferðast til New York en t,d, einhverrar smáborgar í suður Evrópu. Þessi ranga markaðsstefna er þó ekki vandi dagsins í dag, meira vandi morgundagsins. Þrátt fyrir hana hefur sala á kjöti úr landi verið með ágætum fram undir allra síðustu ár.

Hinn raunverulegi vandi sauðfjárframleiðslunnar nú liggur auðvitað í minni útflutningi síðustu ár. Þar kemur, eins og áður segir, það helst til að misvitrir íslenskir stjórnmálamenn ákváðu að elta ESB í viðskiptaþvingunum á Rússa. Uppsöfnun nú er nánast sú sama og samdrátturinn vegna þess viðskiptabanns hefur skapað. Menn geta haft hinar ýmsu skoðanir á tilefni þeirra þvingana, haft misjafnar skoðanir á því hvort við áttum að elta ESB í þeim, en það breytir litlu. Staðreyndin er sú að þetta var gert og afleiðingarnar fyrir okkur Íslendinga urðu miklar, mun meiri en nokkur önnur þjóð þurfti að glíma við. Og þar sem þetta var gert, hljóta stjórnvöld að vera ábyrg fyrir afleiðingunum og bæta tapið, svona rétt eins og allar aðrar þjóðir sem að þessum þvingunum stóðu, gerðu. Þetta eru ekki neinar sértækar aðgerðir, einungis hluti þess að elta ESB í þvingunum á Rússa. Þarna liggur lausn þess bráðavanda sem bændur standa frammi fyrir.

Um langtímavanda í Íslenskum landbúnaði er vart að ræða. Þó verður að stemma stigu við enn meiri samþéttingu landbúnaðar, ef ekki á illa að fara. Þó skaði þess fyrir byggð í landinu sé orðinn verulegur nú þegar, er enn hægt að snúa af þessari braut. Langtímamarkmið í landbúnaði hlýtur því að vera endurskoðun landbúnaðarsamnings í þá veru að byggð haldist. Fram til þessa hafa allar breytingar á þeim samningi verið í hina áttina.

Lokaorð

Það er ljóst að leysa þarf bráðavanda sauðfjárbænda hið snarasta. Annars fer illa og vandinn mun aukast verulega, með enn meiri uppsöfnun sem jafnvel gæti orsakað að farga þurfi heilbrigðu og úrvals kjöti. Þar með værum við komin marga áratugi aftur í tímann, auk þess sem förgun á heilbrigðum og góðum matvælum er aldrei réttlætanleg. Því er nauðsynlegt að samþykkt Alþingis um viðskiptabann á Rússa verði framkvæmt til fullnustu, með aðkomu ríkissjóðs að tapi þeirra sem á því tapa.

Taka þarf upp landbúnaðarsamninginn með tilliti til byggðarsjónarmiða. Þar mætti t.d. leita til Noregs og annarra dreifbýlla þjóða og skoða hvernig þær hafa þetta. Jafnvel Bandaríkin halda byggðasjónarmiðum hátt á lofti, í dreifðari byggðum.

Í öllu falli verða stjórnvöld að koma að lausn skammtímavandans og það fyrr en seinna. Ráðherra getur ekki og má ekki svíkjast undan þeirri skyldu sinni! Einungis eru örfáir dagar þar til slátrun hefst og margir bændur farnir að hugsa alvarlega um að hætta. Eftir nokkra vikur verður of seint að gera nokkuð, þegar fjöldi bænda hefur lagt inn allt sitt sauðfé, með tilheyrandi margföldum þess vanda sem fyrir er. Þann vanda verður erfitt að leysa og mun fylgja okkur um mörg ár og enda síðan með þeirri skelfingu að allt of fátt fé verður í landinu til að halda uppi kjötframleiðslu fyrir landsmenn. Heilu byggðirnar munu leggjast af og aðrar svo fámennar að erfitt eða útilokað verður að halda þar uppi landbúnaði.

Eftir mun sitja fátækt Ísland!!